vrijdag 30 augustus 2013

De opgang

Een film die qua onderwerp zeer vergelijkbaar is met Kom en zie, maar qua thematiek en sfeer nogal verschillend is. Dat is Voskhozhdeniye (The Ascent) van Larisa Shepitko uit 1977. Ook deze film gaat over partizanen in Wit-Rusland. Maar deze film is eerder verstild en ingetogen, dan barok en bombastisch. Toch zal ook deze film menig kijker nog lang bijblijven.

De film beschrijft het lot van twee partizanen die met zware keuzes geconfronteerd worden. De mannen, Rybak (Vladimir Gostyukhin) en Sotnikov (Boris Plotnikov) worden gepot door een Duitse patrouille en na een lange vlucht gearresteerd en meegenomen naar een legerkamp. Daar worden ze beide ondervraagd door een agent van de Wit-Russische hulppolitie (Weißruthenische Hilfspolizei), de rechterhand van de Duitsers als het om het opsporen van vijandige elementen ging. Hij stelt beide mannen voor een even simpel als onmogelijk dilemma: je kameraden verraden of sterven. 

Dit geeft eigenlijk al een beetje aan dat deze film het genre van Tweede-Wereldoorlogsfilm weet te overstijgen. De oorlog vormt slechts een achtergrond bij de handelingen van de personages. De film had in principe ook in de Middeleeuwen, de klassieke oudheid of de toekomst gesitueerd kunnen zijn. Uiteraard geeft de setting in de Tweede Wereldoorlog wel een herkenbaar moreel referentiekader aan de kijker en zo dus ook extra diepgang aan de karakters.

Zoals gezegd is het dus in wezen een tijdloos verhaal over verraad en opoffering in een historisch decor. Door dit decor is direct voor de kijker duidelijk dat de Wit-Russische politieagent (meesterlijk gespeeld door Anatoli Solonitsyn, bekend uit de Tarkovsky-producties Andei Rublev, Solaris en Stalker) een in-en-in slecht persoon is, ook al doet hij zich soms vriendelijk voor. Ook is direct duidelijk dat we met de partizanen in principe de goeien voor ons hebben. Dat uiteindelijk de partizanen niet als moreel onkreukbare ridders van de communistische zaak naar voren komen, is wellicht verrassend voor de bevooroordeelde westerling. De film weet de subtiliteiten van de hardvochtige werkelijkheid, die niet zwart-wit was, maar juist door grijs gekenmerkt werd, perfect te verbeelden.

Dat de historische realiteit juist door een fictief, tijdloos drama het best wordt verbeeld, is wellicht niet verrassend. De tragedies van Sofokles en Sheakespeare hebben immers ook vaak een (crypto-)historische basis. En dat zijn bij uitstek werken die eeuwen na dato nog altijd mensen weten te roeren. Wat mij betreft heeft Shepitko een van de zeldzame films gemaakt, die vergelijking de met de grote kunstwerken in de geschiedenis aankan.


Larisa Sheptiko
Behalve het onderwerp, partizanen in Wit-Rusland, is er nog een opvallend verband tussen De Opgang en Kom en zie. De regisseur van de laatste film, Larisa Shepitko. Helaas heeft Shepitko het meesterwerk van haar man nooit mogen aanschouwen, aangezien ze in 1979 op 41-jarige leeftijd bij een auto-ongeluk om het leven kwam.

donderdag 29 augustus 2013

Zomergasten (deel 2)

Wilfried de Jong: Welkom terug bij deze speciale uitzending van Zomergasten, met als gast de de bij het grote publiek volledig onbekende Oskar.

Oskar: De stand van het land kan wat mij betreft beter worden afgemeten aan het feit dat we door reclames voor wasmiddelen en tandpasta werden onderbroken, dan aan de inhoud van ons gesprek.

W. Hoezo?

O. Een echte publieke omroep kent geen reclameblokken. En het stelsel met verschillende omroepen op basis geloofsovertuiging, politieke voorkeur en leeftijd is natuurlijk op zijn minst sektarisch en achterhaald. Opdoeken die hap.

W. Effe dimmen zeg! Volgens mij heeft dit niks met je fragmenten te maken.

O. Ik heb drie uur zendtijd in mijn schoot geworpen gekregen en daarmee mag ik doen wat ik wil. Ik ben geenszins een revolutionair, maar het achterlijke Nederlandse omroepstelsel is hoognodig aan een grondige hervorming toe.

W. Goed, waarvan akte. Nu je volgende fragment.

O. Ja, Oliver Stone.

W. Ook radicaal en revolutionair.

O. Mwah, wat mij betreft toch in eerste instantie een versleten babyboomer die z'n schaapjes al lang op het droge heeft.



W. Een enigszins eenzijdige kijk op de geschiedenis, als je het mij vraagt.

O. Zo zou je het kunnen zien. Het is echter wel een visie die niet dagelijks naar voren wordt gebracht en ik daarom juist wel verfrissend vind. Maar wat mij in deze aflevering zo fascineert, is hoe een ogenschijnlijk irrelevante gebeurtenis, als het vertragen van de verkiezing van running-mate voor de democraten in 1944, een beslissende invloed op loop van de geschiedenis kon hebben. Nu werd Truman in plaats van Wallace president van de VS. En het was uiteindelijk Truman die er met zijn militaristische taal feitelijk voor zorgde dat de VS en de Sovjet-Unie in de vicieuze cirkel van de Koude Oorlog werden gezogen.

W. Wordt daarmee de Sovjet-Unie niet al te veel met fluwelen handschoenen aangepakt door Stone.

O. Wellicht, hoewel de misdaden van Stalin bij naam en toenaam worden genoemd. Stalin was op internationaal vlak echter een zeer conservatief man, voor wie de territoriale veiligheid van de Sovjet-Unie boven ideologie ging. Dat hij de controle over Oost-Europa opeiste, had pimair als doel om bufferstaten te creëren die de Sovjet-Unie tegen een militaire inval vanuit het westen te beschermen. En had er dus niet zo zeer mee te maken dat hij het communisme wilde verspreiden. Stalin was uiteindelijk in de eerste plaats een nationalist en pas op de tweede plaats communist en daarbij was hij bepaald geen ideologische scherpslijper. Hierin stond hij lijnrecht tegenover Trotski, die wereldrevolutie predikte en die door Stalin precies om die reden tot persona non grata was verklaard, uit de Sovjet-Unie werd verbannen en tenslotte werd geliquideerd. De wil om het communisme te verspreiden, zou de vijanden van de Sovjet-Unie immers in elkaars armen kunnen drijven en dat wilde Stalin ten koste van alles zien te vermijden.

W. Interessant, maar wat hebben Truman en Wallace hiermee te maken?

O. Wallace zag in dat de VS in de praktijk weinig van de Sovjet-Unie te vrezen had. De Sovjet-Unie had de wil noch de middelen om de VS aan te vallen en was ook op economisch gebied absoluut geen maat voor de VS. Onder Wallace zou de militaire macht van de VS hoogstwaarschijnlijk weer afgebouwd zijn. Dit is natuurlijk allemaal puur hypothetisch,  maar feit is dat de blijvende militarisering van de VS volgens mij een van de grootste vergissingen van de twintigste eeuw is. Een vergissing die uiteindelijk  leidde tot de verschrikkingen van de oorlogen in Vietnam en Irak. En de wereld met de kernwapenwedloop tot op de rand van de afgrond bracht. Niet in de laatste plaats omdat het juist Truman was die als enige persoon in de geschiedenis de beslissing maakte om kernwapens op het slagveld in te zetten. En in aflevering drie van deze serie (Oliver Stone's Untold History of the United States red.) worden enkele sterke argumenten naar voren gebracht voor de stelling dat de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki niet noodzakelijk waren om Japan tot overgave te dwingen.

W. Prima, maar je dwaalt af.

O. Ja, ietwat. Maar mijn punt is dat deze documentaires een frisse blik bieden op de na-oorlogse geschiedenis van de VS.

W. Dat staat als een paal boven water.

O. Fijn dat je het met me eens bent Wilfried.

W. We moeten door. Naar Bach, Breugel en Tarkovsky dit keer.

O. Het wordt wel eentonig hè?  Alweer Tarkocsky. Mijn geheime doel is om zoveel ondragelijk saaie fragmenten te kiezen dat zelfs meest met zichzelf ingenomen cultureel-marxist afhaakt, om vervolgens met mijn daadwerkelijk subversieve boodschap te komen.

W. Maar waarom je subversieve boodschap pas brengen als iedereen is afgehaakt?

O. Zo deed de meester zelf het ook in Stalker, het publiek eerst in slaap sussen en zo de censors om de tuin leiden. En ik ben ook maar een zielige epigoon. Dat geef ik grif toe. Ik volg en imiteer, waar anderen voorgaan en innoveren. Opvallend trouwens dat je niet opmerkte dat een er reeds wat subversiviteit in mijn voorgaande antwoord zat verwerkt.

W. Hoezo, wat bedoel je?

O. Naja, dat laat ik aan de kijkers thuis over. En de twitteraars niet te vergeten. Dat zij ook maar niet onvermeld blijven. Morgen op de site van de NRC, zelfverklaard slijpsteen van de geest, een selectie met de hoogtepunten van deze avond, of liever kritiekloze lijst twitter-braaksel. De pest van de huidige tijd. Onze jeugd gaat er aan ten onder!

W. Ga je nu niet wat ver?

O. Zeker, maar dat moet toch ook? Spektakel wil het het volk zien! Panem et circenses, zoals de Oude Grieken al zeiden. (Ik heb deze gevleugelde woorden voor de zekerheid voor de uitzending nog even gegoogeld, zodat ik het niet verkeerd zou zeggen.) En als het om de jeugd van tegenwoordig gaat, kan ik alleen maar de betreurde Volksschrijver nazeggen: "Dan spreek ik de mensen toe en dan zeg ik hoe het verderf om zich heen grijpt in film, televisie en overal. En hoe de rokken van de dames maar steeds korter worden. En dat is heel goed dat ik dat zeg. Ik bedoel, dat is noodzakelijk. Dat is de voorzienigheid die wil dat zo. En daar is iedereen tevreden mee. Maar daar hoeft niemand zich ook maar iets van aan te trekken."

W. Ruk je het citaat van Reve niet heel erg uit zijn verband?

O. Zeker, ik citeer hem zelfs volledig verkeerd op enkele essentiële punten. Maar enige dichterlijke vrijheid is mijns inziens een groot goed

W. Oké dan, het zei zo. Ik weet wel steeds minder wat ik van je moet denken.

O. Uitstekend, zaai verwarring, oogst succes!

W. Ehhh oké, laten we dan maar naar het volgende fragment kijken.


O. Juist, waarbij het van tevoren voor de kijker belangrijk is te weten dat het een scene aan boord van een ruimteschip betreft. Een ruimteschip in een baan rond de mysterieuze planeet Solaris.


W. Weer Tarkovsky dus. Is dit niet van het goede wat te veel?

O. Als dit tot het goede wordt gerekend, dan kan er nooit te veel van zijn. More is more.

W. Aha, zo kun je er inderdaad ook naar kijken. Maar waarom kies voor een scene met wazige muziek die hoofdzakelijk op een zestiende-eeuws schilderij focust.

O. Dat is juist de kracht! Tarkovsky speelt met de verwachtingen van de kijker. De kijker verwacht een sciencefiction-film vol futurisme en flitsende lasergevechten, maar wat hij krijgt is een introspectieve reflectie op de condition humaine gesitueerd in een rommelig ruimteschip met een salon die meer op zijn plaats lijkt in een herenhuis van de negentiende-eeuwse bourgeoisie. De kijker wordt in verwarring gebracht, op het verkeerde been gezet en daardoor gedwongen goed op te letten. Het ietwat vervreemdende verhaal en de zeer vervreemdende sfeer aan boord van het ruimteschip komt daardoor op een veel intensere manier binnen bij de kijker, dan wanneer hetzelfde verhaal in een conventionele setting was verteld. Het was overigens Tarkovsky's wens om helemaal los te komen van de beknellende conventies van genres. In Solaris zijn nog enkele elementen aanwezig die kenmerkend zijn voor films binnen het genre sciencefiction. Daarom beschouwde hij zelf Solaris als een mislukking en zijn volgende film Stalker juist als een triomf. Omdat hij met Stalker wél een sciencefiction-film maakte die in geen enkel opzicht aan een doorsnee sciencefiction-film doet denken en dus qua vorm volledig dus los was gekomen van het genre.

W. Je had het met betrekking tot Solaris over een verhaal. Is er een verhaal dan? Ik kon er geen touw aan vastknopen.

O. Dat verhaal is er zeker, het is voor meerdere interpretaties vatbaar, maar daarom niet minder fascinerend. Het gaat in principe over hoe de planeet Solaris het leven en de waarnemingen en de herinneringen van de mensen aan boord van het ruimtestation beïnvloed. Een belangrijk thema is hoe de mens in de ruimte, dus los van de Aarde nog mens kan zijn. Is de mens noodzakelijkerwijs aan de Aarde gebonden? Is de mens zonder Aarde geen mens meer? In hoeverre worden waarnemingen en herinneringen beïnvloed door de omgeving waar in je je als mens bevind?

W. Oké, veel metafysische abracadabra, maar geen plot.

O. De thrillseeker met de korte aandachtsspanne is bij Tarkovsky aan het verkeerde adres, zoveel is zeker.

W. Wat ook zeker is, is dat we er even uit moeten voor de boodschappen.

O. Wat een vreselijk bruggetje. Hoewel elk bruggetje eigenlijk per definitie vreselijk is. En aan de walgelijke term boodschappen als eufemisme voor reclame maak ik eigenlijk liever geen woorden vuil.

W. Doe dat dan ook niet.

O. Ik kon me niet inhouden.

woensdag 28 augustus 2013

Kom en zie

Na de introductie op de materie in een voorgaand artikel, zal ik in dit artikel nader ingaan op de film Idi i smotri (Come and See) en de context van het fictieve en tegelijk historisch-realistische verhaal dat deze film vertelt over de Tweede Wereldoorlog in Wit-Rusland.

De film is in 1985 uitgebracht in de Sovjet-Unie ter gelegenheid van de viering van 40 jaar overwinning op Nazi-Duitsland. De film is echter allesbehalve triomfalistisch. Bitter en nihilistisch zou de een zeggen, morbide en poëtisch zou een andere interpretatie kunnen zijn. Absurdistisch, realistisch, gruwelijk, confronterend, het zijn allemaal termen die van toepassing zouden kunnen zijn op deze film.

Of de kijker de film positief of negatief beoordeelt, is iets heel persoonlijks. Een ding weet ik echter vrij zeker: het zien van deze film gaat je niet in de koude kleren zitten en zal je wellicht nog lang achtervolgen. Als je snel nare dromen krijgt van films en daar geen prijs op stelt, dan is het eventueel aan te raden deze film te vermijden. Want wat je er ook van vindt, lichtvoetig vermaak is het zeker niet.

Het onderwerp van de film is de strijd tussen Duitse legereenheden en partizanen in Wit-Rusland en de repesailles die de Duitsers op de burgerbevolking uitvoeren. De protagonist is een jongen, ogenschijnlijk nog nauwelijks in de pubertijd, die wordt meegezogen in de wervelwind van de geschiedenis die in zijn omgeving huishoudt. Dat hij er niet zonder kleerscheuren vanaf komt moge duidelijk zijn.

Dat er achter het front partizanen actief waren is wellicht bij meesten wel bekend. Wat minder bekend is, dat dit met name in Wit-Rusland op zo'n grote schaal gebeurde dat de Duitsers er serieus hinder van ondervonden en de Sovjet-propaganda hun daden nauwelijks hoefde te overdrijven. Het landschap van Wit-Rusland, met zijn onherbergzame wouden en moerassen, was dan ook sterk in het voordeel van de partizanen. Die konden met hun terreinkennis en lokale contacten eenvoudig de Duitsers het leven flink zuur maken. Van een Duitse bezettingsmacht was achter de frontlinie nauwelijks sprake en de essentiele verbindingen tussen het front en het achterland, zoals bruggen en spoorwegen, waren dan ook een vrij eenvoudig doelwit.

In de film komen deze acties eigenlijk niet aan bod. Van verheerlijking van de heldendaden van de partizanen is dan ook geen sprake. Hun armzalige bestaan, de constante dreiging van de vijandelijk vuur en de zware interne discipline worden zonder opsmuk in de verf gezet.

Ook de wandaden van de Nazi's worden soms slechts terloops weergegeven. Waarmee ze niet minder indringend worden weergegeven. Integendeel zelfs. Een van de beelden die bij een ieder na het zien van deze film bij zal blijven, is de stapel naakte lijken achter een hut die de naamloze kinderen slechts in een flits zien, als ze in paniek het dorp proberen te ontvlochten.

Verderop in de film wordt het brute geweld juist op bijna barokke manier in beeld gebracht. Hier past wellicht een verwijzing naar het boek dat in mijn voorgaande bericht ook al ter sprake kwam: Bloedlanden van Timothy Snyder. Snyder bepreekt daarin ook de strijd die de Duitsers tegen de partizanen leverde, of liever tegen de burgerbevolking van Wit-Rusland. Want van pogingen de partizanen effectief aan te pakken was in werkelijkheid geen sprake. Er waren achter de linies speciale SS-eenheden actief, in een rol die doet denken aan de Einsatzgruppen die eerder in de oorlog de oprukkende Wehrmacht achterna gingen om Joden uit te moorden. Tegen de tijd dat de partizanenstrijd op zijn hevigst was (en deze film dus gesitueerd moet worden), waren de Joden in Wit-Rusland al vrijwel uitgeroeid of, als ze geluk hadden, gevlucht.

De anti-partizanenacties hadden als doel door vergeldingen de burgers af te schrikken de partizanen van steun te voorzien. In werkelijkheid had de bevolking geen keus, aangezien de partizanen ook niet schuwden geweld te gebruiken als ze trachtten aan eten of andere essentiële goederen te komen. Los van deze realiteit, ging de SS bij elk spoor van verzet over op het uitmoorden van burgers en het afbranden van dorpen. Dit is wat in het tweede deel van de film uitvoerig in beeld wordt gebracht.

Na het zien van deze scenes was mijn gedachte dat sommige details zo bizar waren, dat ze onmogelijk fictief konden zijn. Immers: reality is often stranger than fiction. En Snyder bevestigt mijn vermoedens. Zo is de SS-officier met het halfaapje op de schouder, die de moordpartij goedkeurend aanschouwt, ogenschijnlijk geïnspireerd op de beruchte SS´er Dirlewanger, die tijdens zijn gruweldaden ook een aapje meetorste.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat een van de schrijvers van het scenario van de film, Ales Adamovich, ooggetuige was van de onbeschrijfelijke gruwelijkheden die zich achter het front in Wit-Rusland hebben afgespeeld. Dat Adamovich, samen met regisseur en co-auteur Elem Klimov, er toch in is geslaagd deze onbevattelijke wandaden in beeld en geluid te vatten, is wat mij betreft een historische prestatie van formaat.

Zomergasten (deel 1)

[leader]

Oskar: Ik ben Oskar, mislukt wetenschapper, Midden-Oostendeskundige, stofzuigermonteur, vliegvisser en vanavond te gast bij Zomergasten.

[intro]

Wilfried de Jong: Van harte welkom bij deze toch wel zeer speciale uitzending van Zomergasten. Vanavond heb ik iemand te gast die bij het grote publiek volledig onbekend is. De redactie had namelijk wel eens genoeg van al die bekende Nederlanders die eigenlijk helemaal niks te vertellen hebben en alleen maar uit ijdeltuiterij komen opdraven.

Oskar: Nou ik ben anders ook wel redelijk ijdel hoor.

W. Ja, maar bij jou zijn de kijkers nog niet verzadigd.

O: Daar heb je misschien wel een punt, ik kan me inderdaad niet voorstellen dat er iemand werkelijk nog op ruim drie uur Nelleke Noordervliet zit te wachten.

W. Zo is het. Maar vanavond dus jouw ideale tv-avond. Hoe ziet die er uit? Wat kunnen de kijkers verwachten?

O. Nou in elk geval veel films, documentaires en muziek. Ik hoop dat het niet al te zwaar op de hand ligt allemaal, want ik vrees dat ik weinig lichtvoetig vermaak gepland heb.

W. Geeft niks, je zit hier bij de VPRO, daar kan het in principe niet snobistisch en pretentieus genoeg zijn. Maar laten we maar naar je eerste fragment gaan, die direct uit je keuzefilm komt. Waarom heb je daarvoor gekozen?

O. Ik had me als concept een avond voor ogen, die qua opbouw gelijk is aan de albums Rust never sleeps van Neil Young en Demon Box van Motorpsycho. Beide albums die variaties van hetzelfde nummer als inleiding en afsluiting hebben en daarmee een soort muzikale kaft van het album vormen. Ik dacht met dit fragment als inleiding en de keuzefilm als afsluiting, een soort cinematografische omslag van de avond te presenteren.

W. Nou dat is inderdaad meteen goed pretentieus. Ik vermoed dat de avond voor de VPRO-directie al een orgastisch hoogtepunt heeft bereikt. Hopelijk hebben ze nog niet meteen al hun kruit verschoten, want er staat ze nog meer te wachten. Vertel even wat voor film het is.

O. Het is een fragment uit de film Andrei Rublev van de Russische regisseur Andrei Tarkovsky.

W. Ook al zo'n favoriet van de culturele elite.

O. Ja, maar die elite zit in de huidige samenleving zwaar in de verdrukking. Wanneer heb jij voor het laatst een film van Tarkovsky op tv gezien? Ik kan het me niet heugen. Op internet is veel te vinden voor de connaisseur, maar in de mainstream-massamedia regeert de tirannie van de vervlakking.

W. Nou nou nou, zo kan die wel weer. Wat zien we in dit fragment?

O. De film (uit 1966) gaat over de Russische iconenschilder Andrei Rublev. De film is een fictief verhaal rond deze historische figuur, gesitueerd in Rusland ergens in de vijftiende eeuw. In dit fragment heeft Andrei (gespeeld door Anatoly Solonitsyn) een discussie met de oude schilder Theofanes de Griek (Nikolai Sergeyev) over kunst, de zin van het leven en het geloof.

W. De zware thema's worden inderdaad niet geschuwd, maar laten we maar gaan kijken.



W. Om stil van te worden. Ik heb de hele film al gezien en ik kan zeggen: het is een hele zit, maar beslist de moeite waard.

O. Zeker en vast.

W. Het is een film met duidelijk religieuze ondertoon, wat spreekt jou daar in aan?

O. Nou, je moet bedenken dat deze film in de Sovjet-Unie geproduceerd is, in een tijd waarin religie eigenlijk zo veel mogelijk uit het openbare leven verbannen werd. Dat Tarkovsky het toch waagde om zo'n film te maken, waarin zijn persoonlijke kijk op het Christendom, de geschiedenis van Rusland en de Russische samenleving ongecensureerd naar voren komt, vind ik heel bijzonder.

W. Maar wat zegt deze film over jou? Hoe gelovig ben jij op een schaal van één tot tien?

O. Daar ga ik liever niet op in, dat is een te persoonlijke vraag.

W. Maar jij kiest voor dit fragment, dan kun je toch zo'n vraag verwachten?

O. Ja, daar ben ik me van bewust. Maar het gaat mij vooral om de schitterende beelden, de muziek en acteurs.

W. Wil je zeggen, dat de persoonlijke boodschap van Tarkovsky, die je daarnet nog roemde, je volledig koud laat?

O. Nee sorry, dat bedoel ik natuurlijk niet. Ik ben zelf niet christelijk opgevoed, heb wel enkele jaren op een christelijke school gezeten, maar heb zelf dus geen sterke persoonlijke band met het geloof. Ik zie zeker wel een schoonheid in de boodschap van de film. En in zekere zin vind ik deze film, samen met Het evangelie volgens Mattheüs van Pasolini, een van de meest effectieve vormen van cinematografisch zendingswerk die ik heb gezien. En daarnaast draagt de film in mijn ogen in essentie niet zo zeer een fundamenteel Christelijke, als wel een meer algemeen humanistische boodschap uit. Het draait in de film vaak om het individu in zijn eeuwigdurende zoektocht naar zingeving en inspiratie en om de onderwerping van de kwetsbare mens door machtige mogendheden, of dat nou kloosterorders, prinsen, Mongoolse hordes, tsaren of communistische partijleiders zijn. De laatste categorie komt natuurlijk niet letterlijk in de film aan bod, maar de parallel is door de kijker makkelijk te leggen en ik vind het dan ook een wonder dat deze film überhaupt ooit in de Sovjet-Unie in de bioscoop te zien is geweest.

W. Dat is inderdaad wel bijzonder, als je er zo naar kijkt. Maar laten we naar het volgende fragment gaan. Muziek.

O. Ja een clip van Yo La Tengo, een band uit Hoboken, New Jersey, gemaakt bij hun nummer Sugarcube, uit 1997.

W. Wil je er nog wat bij zeggen.

O. Nee, dat kan zo meteen wel. Laat de kijker eerst maar, als een onbeschreven blad, met dit meesterwerk geconfronteerd worden.

W. Oké.



 W. Waarom heb je hiervoor gekozen?

O. Nou een avond Zomergasten samenstellen is toch een beetje zoals je eigen begravenis regisseren. Je kunt zelf de accenten leggen, de muziek kiezen en in zekere zin zelfs de toespraken schrijven. Nou is het publiek voor de buis thuis hopelijk wel in een andere stemming dan mensen in de zaal bij een uitvaart...

W. Ehhm, wellicht niet na het eerste fragment...

O. Soit, touché en senk joe, je hebt een punt. Oké, maar om mijn betoog voort te zetten... Waar was ik ook al weer? Juist, mijn uitvaart. Nou, ik denk niet dat dit nou direct een nummer is dat bij mijn uitvaart ten gehore moet worden gebracht... Eh, ik ben nu nu echt de draad kwijt. Zou je me niet meer zo abrupt in de reden willen vallen Wilfried?

 W. Is goed.

O. Allereerst is dit een fraai lichtvoetig nummer, met een grappige clip. Dat alleen al om de stemming wat op te krikken na het, zoals je stelde, wat zware eerste fragment. Verder is de clip zelf natuurlijk een commentaar op de populaire cultuur, het rocksterrendom en beeldvorming in de media. En dat is natuurlijk bij uitstek een thema voor een programma als Zomergasten.

W. Ik denk dat ik je begin te begrijpen. Is dit muziek waar je veel naar luistert?

O. Het is niet per sé muziek waar ik regelmatig naar luister, het is wel muziek die in mijn weg naar volwassenheid een belangrijke rol heeft gespeeld. Het is trouwens niet mijn favoriete nummer, maar wel een nummer met een krachtige videoclip en ik zit hier immers niet in een radioprogramma, dus het beeldelement moet ik ook in mijn keuze mee laten wegen.

W. Klopt het dat ik in deze clip verwijzingen zie naar fenomenen zoals Spinal Tap?

O. De redactie heeft je weer goed voorbereid Wilfried. Dat is inderdaad het geval. Aan de ene kant zit er in de clip natuurlijk de satirische tongue-in-cheek humor die we kennen uit de klassiek mockumentary Spinal Tap, aan de andere kant is grap ook dat een suffe lofi-indieband als Yo La Tengo natuurlijk het absolute tegengestelde is van een over-the-top glam-metalband als Spinal Tap en met die beide concepten wordt in de clip mijns inziens meesterlijk gespeeld.

W. Prima, we nemen nu even een korte pauze en zijn zo weer bij u terug met het vervolg van Zomergasten.

dinsdag 27 augustus 2013

De blik uit het Oosten

Het algemene beeld dat mensen in Nederland hebben van de Tweede Wereldoorlog wordt voornamelijk gevormd door de gebeurtenissen in West-Europa tussen mei 1940 en mei 1945. De bezetting, de Jodenvervolging, de bombardementen, Westerbork, D-Day, het verzet, collaboratie, Een Brug te Ver, Auschwitz, Soldaat van Oranje en de bevrijding. Dat dekt qua thematiek wel ongeveer het collectieve geheugen.

Daarnaast is er dan nog de geschiedenis in de Oost. Oost en Zuidoost Azië. Japan, China, Nanjing, Indonesië, Singapore, de Birmaspoorweg, island hopping, Hiroshima, Nagasaki. Voor veel mensen een vergeten bladzijde, voor anderen, om uiteenlopende redenen, een open wond. Hier valt zeker een blog vol over te schrijven, maar daar heb ik helaas de kennis, noch de moed voor.

Het Oostfront in Europa is een essentieel element in de Tweede Wereldoorlog dat, in Nederland in elk geval, wat mij betreft nog te weinig aandacht krijgt. De strijd op leven en dood tussen Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie. Het slagveld waar de beslissing viel. Miljoenen soldaten aan beide kanten gesneuveld en doodgehongerd. Miljoenen burgers vermoord en uitgehongerd. De plek waar de zwartste bladzijden in de geschiedenis van de mensheid geschreven werden. In een aantal vervolg-artikelen zal ik, aan de hand van films uit de Sovjet-Unie, een aantal woorden aan deze materie wijden.

Timothy Snyder noemde het strijdtoneel in Oost-Europa, in zijn gelijknamige boek uit 2010, de Bloedlanden . Zijn diepgravende en gruwelijke historische beschrijving beslaat de periode van 1930 tot de dood van Stalin in 1953. Snyder geeft de achtergrond weer, tegen welke de films die ik later ga bespreken gezien moet worden. Twee totalitaire regimes, die niet op een mensenleven meer of minder kijken, in directe confrontatie met elkaar.

Het boek van Snyder brengt enkele vergeten hoofdstukken van de Tweede Wereldoorlog aan het licht. Een aantal daarvan hebben specifiek betrekking op de filmbesprekingen in mijn volgende blogposts. Los daarvan is het een boek dat ik, onlangs de afschrikwekkende inhoud, een ieder aan kan raden die geïnteresseerd is in de Tweede Wereldoorlog of beter de duistere kant van de mensheid probeert te begrijpen.

Als het om het Oostfront gaat, is de algemeen ontwikkelde buitenstaander meestal wel van een paar  zaken op de hoogte. Operatie Barbarossa, de Slag bij Stalingrad, de Slag bij Kursk, de Slag om Berlijn. Zeker Stalingrad en Berlijn hebben de laatste jaren flink in de belangstelling gestaan, met name door de boeken van Antony Beevor, films als Der Untergang en het verschijnen van Leven en Lot van Vassily Grossman in het Nederlands.

Het belang van het Oostfront vanuit een  puur militair-historisch perspectief wordt tegenwoordig ook algemeen erkend. De militaire overzichtsgeschiedenissen van Andrew Roberts en wederom Antony Beevor schenken veel aandacht aan het oostelijk strijdperk en stellen beide dat het daar was dat Duitsland de oorlog verloor. Ook in Amerika dringt langzamerhand het besef door dat wellicht de VS de uiteindelijk zege aan de Sovjet-Unie te danken had en niet andersom, zie bijvoorbeeld de recente documentaire-serie Oliver Stone's Untold History of the United States.

Het is derhalve ook niet verwonderlijk dat er ook in Sovjet-Unie nogal wat films over de Tweede Wereldoorlog zijn gemaakt en dat de meeste daarvan de strijd aan het Oostfront als onderwerp hebben. Met onze westerse vooroordelen zouden we wellicht verwachten dat deze films een geïdealiseerd beeld schetsen van de heldhaftige strijd van de gewone arbeiders, boeren, en kameraden tegen de fascistische vijand in de Grote Patriottische Oorlog. Dit clichébeeld gaat wellicht op voor het grootste deel van de films, net zo goed als de meeste Hollywood-producties over de Tweede Wereldoorlog een sterk propagandistisch karakter hebben. Maar de vooringenomenheid mag geen reden zijn om de Sovjet-oorlogsfilm daarom maar helemaal links te laten liggen. Er zitten namelijk wel degelijk parels tussen, waarvan ik enkele voorbeelden nader zal brspreken. Na deze wijdlopige introductie zal ik in een volgende post allereerst de film Idi i Smotri (Come and See) van Elen Klimov uit 1985 behandelen.

donderdag 15 augustus 2013

De slechtste film sinds de de val van het Derde Rijk

Een film die mij letterlijk deed walgen. En dan niet letterlijk in de figuurlijke zin, zo als zo vaak abusievelijk gesteld wordt heden ten dagen, maar letterlijk.

Een film die verheerlijking van moorddadig en sadistisch geweld naar een ongekend hoog plan tilt.

Een film die associaties met de meest gewelddadige en misdadige regimes oproept, ook al is schrijver dezes zich bewust van de almaar verslappende kracht van zulke vergelijkingen. Maar deze film vraagt er nou eenmaal om in zo'n perspectief geplaatst te worden.

Los van de evidente morele en ethische punten die in de bespreking naar voren komen, is het ook gewoon een hele slechte film. Een buitengewoon onsamenhangend script, een overvloed aan overbodige verwijzingen naar andere films, puberale pogingen tot humor en satire, vermoeiend saaie scenes vol overtollige en ridicule dialogen en enkele legendarisch slechte acteerprestaties. Oké, er zijn één of twee acteurs die een goede vertolking van hun rol ten besten geven, maar dat weet de film helaas niet te redden.

Voor degenen die dat nog niet hebben weten te raden, heb ik het natuurlijk over Inglourious Basterds van Quentin Tarantino. Ik wil op deze plaatst even zeggen dat beslist geen Tarantino-hater ben, althans dat was ik niet voordat ik deze toch wel misdadig slechte film zag.

Het valt te verdedigen dat mijn negatieve opvatting het gevolg is van mijn potentiële persoonlijke evolutie van post-modernist naar moralist. Zover zou ik zelf niet willen gaan, maar het valt te zeggen dat een absolute nihilist met een voorliefde voor visueel geweld wellicht minder problemen met deze film zou hebben. 

Het lijkt me vooral dat Tarantino bij het maken van deze film elke balans tussen cinema en post-modernisme uit het oog is verloren. De film is zoals gezegd voorzien van een overdaad aan verwijzingen naar al-dan-niet klassiek films en filmmakers. Het eigenlijke verhaal met een groep Joodse paramilitairen gezind op wraak en een eveneens wraakzuchtigh Joods meisje als protagonisten en daar tegenover een sadistische SS'er en de gehele top van Nazi-Duitsland is te bizar voor woorden. Maar een zeer bizar verhaal hoeft een goede film niet in de weg te staan. Integendeel, zou ik haast zeggen. In dit geval zijn de slechte plot en de santekraam aan absurde karakters elementen die de film zo slecht maken als die is.

Los van het morele oordeel, ben ik dus van mening dat het een langdradige vervelende film is, die tevergeefs probeert op de lachspieren van de kijker te werken. Persoonlijk vind ik het walgelijke aan deze film dat de protagonisten ongeneerd moordadig zijn. Ik ben mij bewust van de rijke traditie aan slasher- en spatterfilms, waardoor geweld in films enigszins gedemoraliseerd is voor velen. Maar juist doordat deze film het geweld in de context van de Tweede Wereldoorlog plaatst, in onze cultuur toch een eikpunt moreel en ethisch verderf, begeeft Tarantino zich op zeer glad ijs.

Het moorddadig geweld wordt als vermaak gebracht. Moedwillige verminking en marteling en brute moorden, worden tonge-in-cheek en voorzien van bon mots vanuit divers hoeken in beeld gebracht. Binnen het oevre van Tarantino is dit uiteraard niks nieuws, het is zijn handelsmerk. In zijn eerdere films had ik zelf weinig moeite ermee. Het feit dat deze film een quasi-historische setting heeft, maakt het geweld een stuk minder waardevrij. Daarbij is dat de film de traditionele rollen binnen Tweede-Wereldoorlogfilms omgedraaid. Zo zijn het nu de Joden die een ruimte vol Nazi's afgrendelen afbranden en wie poogt te ontsnappen wordt neergeschoten. Deze overduidelijke filmische verwijzing naar de moordpartijen van Einzatsgruppen en andere SS-eenheden op de Joodse, Poolse en Wit-Russische bevolking maakte mij eerlijk gezegd misselijk. Wellicht ben ik te gevoelig, maar ik vond dit eigenlijk niet kunnen. En wellicht dat dit een scene was die uiteindelijk ooit eens gemaakt zou moeten worden, maar voor mij had het niet gehoeven.

Uiteraard zou een advocaat van de duivel in kunnen brengen dat de film een satirische kritiek is op onze maatschappij die geweld verheerlijkt. Ik ben het daar niet mee eens, omdat het volgens mij juist deze film is die zelf model staat voor de verheerlijking van geweld binnen de popcultuur. En ik zie geen aanwijzingen binnen de film voor zelfkritiek, afgezien wellicht van de bizarre proporties die het geweld aanneemt. 

Een ander punt ter verdediging van de film zou kunnen zijn dat de omkering van rollen een ander licht op materie werpt. Maar wat mee betreft neemt deze film op geen enkele wijze de complexe materie van de historische werkelijkheid serieus, dus van een serieus ander licht op de Tweede Wereldoorlog is wat mij betreft in de verste verte geen sprak

Al met al om diverse redenen in elk geval de slechtst oorlogsfilm die ik ooit heb gezien. Zelfs een buitengewoon matig misbaksel als "The Battle of the Bulge" is in vergelijking nog een alleszins behoorlijke film. Als tegenwicht voor deze abjecte Amerikaanse rotzooi zal ik in de komende artikelen een paar onderbelichte oorlogsfilms uit de Sovjet-Unie bepreken.