donderdag 31 augustus 2017

Jacques Cousteau, een man van zijn tijd

Onlangs zag ik de film L'Odyssée, geweid aan het leven en werk van Jacques Cousteau en zijn zoon Philippe. De film geeft een interessant beeld van de tocht die vader Cousteau af heeft moeten leggen om te worden tot de man zoals hij tegenwoordig herinnerd wordt. Voor mij aanleiding om deze rolprent te bespreken en daarbij ook met een schuin oog te kijken naar twee van de drie lange documentaires die Cousteau zelf uitbracht: La Monde du silence en La Monde sans soleil.

Jacques Cousteau staat bekend als de man die het televisiekijkend publiek kennis liet maken met de de onderzeese wereld. In zekere zin was hij de Franse equivalent van David Attenborough. Alleen begon Cousteau zijn carrière allerminst als een natuurbeschermer. Nadat hij in eerste instantie faam en fortuin had vergaard als mede-uitvinder van de AquaLung (de ademautomaat die de basis vormt van elke moderne duikuitrusting), begon hij een leven als propagandist voor de exploratie van de zee. Hij mat zich een imago van modern maritiem ontdekkingsreiziger aan en door middel van films, tv-programma's, boeken en voordrachten deed hij geromantiseerd verslag van zijn reizen met zijn vlaggenschip de Calypso.

La Monde du silence, animals were harmed in the making of this film
Cousteau's eerste avondvullende film La Monde du silence uit 1953 geeft een goed beeld van deze periode. Een revolutionaire film, met net als menig politieke revolutie, de nodige bloedvergieten. Voor het eerst kon in kleur de wonderbaarlijke flora en fauna van (met name) de Rode Zee op het witte doek worden gebracht. Maar het gedrag van de bemanning van de Calypso tegenover het zeeleven is regelmatig gruwelijk of op zijn minst afkeurenswaardig. Zo wordt er bijvoorbeeld met dynamiet gevist (zogenaamd in naam der wetenschap),  koraal met hamers bewerkt en zeeschildpadden getreiterd. Tegen het eind van de documentaire botst de  Calypso per ongeluk op een jonge walvis, die daarbij ernstig gewond raakt. De bemanning besluit daarop het dier uit zijn lijden verlossen. Ongelukje, kan gebeuren. Maar als het karkas vervolgens door haaien aangevreten wordt, wordt er een slachting onder de haaien aangericht. Zogenaamd om de walvis te wreken. De logica hiervan ontging mij volledig en het leek er vooral op dat de heren gewoon lekker wat haaien  wilden vermoorden, die volgens de voice-over 'de vijand van elke zwemmer' zouden zijn. De film werd door tijdgenoten overigens wel gewaardeerd, blijkens beloning met een Gouden Palm en een Academy Award voor best documentaire. Tijden veranderen, zullen we maar zeggen.

Documentaire aangeprezen als science-fiction
In L'Odyssée komen deze wandaden niet expliciet aan de orde, maar wel wordt duidelijk dat Jacques Cousteau tot aan de jaren zeventig niet bepaald gedreven werd door altruïstische motieven. Hij komt naar voren als een ijdele, zelfingenomen man met een hang naar (buitenechtelijk) avontuur en grootheidswaan. Hij heeft lange tijd het idee dat nieuwe technologie tot een kolonisatie van de diepzee zal leiden, met permanente menselijke bewoning van submarine habitats. In retrospectief een lichtelijk bizarre gedachte, maar het paste helemaal in de tijdgeest van de vroege jaren zestig. Het was de tijd toen technologische ontwikkelingen de mensheid nog de mogelijkheid leken te kunnen geven om aan het Aardse bestaan te kunnen ontsnappen. Cousteau wist bij de Franse olie-industrie geld los te praten voor zijn ambitieuze Conshelf project. Het experimentele onderzeeverblijf voor de kust van Sudan zou de eerste stap moeten zijn voor de permanente kolonisatie van het continentaal plat. Daar kwam het uiteraard vervolgens niet van. Het ambitieuze project was onderwerp voor Cousteau's tweede lange documentaire La Monde sans soleil. De film ademt de sfeer van de space race en is een stuk beter te verteren dan zijn voorganger. Niet minder gedateerd dan La Monde du silence, maar nu eerder charmant dan walgelijk. Dit keer geen expliciet geweld tegen dieren, maar een futuristische setting bevolkt door kettingrokende kikvorsmannen in zilveren pakjes. De cinematografie is zeer fraai, alhoewel het zo nu en dan wel nogal in-scène-gezet aandoet. De film (ook al bekroond met een Academy Award voor beste documentaire) is in zijn geheel, in ietwat sub-optimale beeldkwaliteit, op YouTube te bekijken:


Zoals gezegd was het Conshelf-project met name gedreven door Cousteau´s illusoire geloof in submariene kolonisatie. Illusies die nogal wat geld kosten, meer geld dan er binnen komt in de Cousteau-organisatie, zo blijkt naar verloop van tijd in L'Odyssée. Om de schoorsteen van de Calypso toch rokende te kunnen blijven houden, wordt er in de Verenigde Staten financiële steun gezocht. Cousteau weet de hoge heren van het netwerk ABC te overtuigen om een docudrama avant la lettre te bekostigen, waarin de Calypso over de Zeven Zeeën gevolgd wordt. Om de bemanning van de Calypso eenvoudig herkenbaar te maken voor het televisiepubliek, komt Jacques op het lumineuze idee om rode mutsjes te gaan dragen. Een verwijzing naar de traditionele uitmonstering van duikers uit het pre-AquaLung-tijdperk.  De serie The Undersea World of Jacques Cousteau (in het Frans L’Odyssée sous-marine de l'équipe Cousteau, vandaar de titel van de film) is een wereldwijd succes en maakt van Cousteau een nog grotere beroemdheid, met een aanzienlijke impact op de populaire cultuur. Hierbij kan uiteraard de geslaagde parodie The Life Aquatic With Steve Zissou, inclusief de inmiddels clichématige rode mutsjes, van Wes Anderson niet onvermeld blijven.

Maar elk succes heeft een keerzijde. En op deze keerzijde legt L'Odyssée begrijpelijkerwijs de nadruk. De jaren in de schijnwerper hebben Cousteau vervreemd van vrouw en kinderen. Hij is nog altijd getrouwd met Simone Melchior, maar daarmee is eigenlijk ook alles gezegd. Ze runt de dagelijkse gang van zaken op de Calypso, het schip dat net als het huwelijk betere tijden gekend heeft. Zoon Philippe is de egomanie van zijn vader meer dan zat en hoewel hij met hem een passie voor duiken en cinema deelt, mist hij bij Jacques een oprechte inzet voor de bescherming van natuur en milieu. Philippe vestigt zich met zijn Amerikaanse vriendin in Californië, waar hij zijn eigen pad kiest. 

Vervolgens lijkt het voor vader helemaal mis te lopen als zelfs de inkomsten uit de televisieserie geen soelaas meer kunnen brengen voor het (moreel?) bankroete Cousteau-imperium. In een desperate laatste poging om het tij te keren, stelt Jacques een ambitieuze expeditie naar Antarctica voor aan de Amerikaanse televisiebobo's. Hij weet ze te overreden, maar krijgt slechts 1 miljoen dollar toegezegd. Daarmee kan geen ijsbreker gecharterd worden en aldus moet de brakke Calypso het pakijs trotseren. Gekkenwerk, zo lijkt het. Maar gelukkig komt op het laatste moment nog een verzoening tussen vader en zoon Cousteau tot stand. Philippe brengt een moderne kijk op het kwetsbare Antarctische ecosysteem mee aan boord. De unieke natuur van het Zuidpoolgebied en de desastreuze gevolgen van de walvisvaart worden onderwerp van de televisieserie. Zo wordt de expeditie niet alleen een succes voor de familie Cousteau, maar ook voor de bescherming van Antarctica en de walvissen. L'Odyssée legt in de aftiteling een expliciet verband tussen de reis van Cousteau (in 1972) en het Antarctisch Milieuprotocol. Aangezien dat verdrag in 1991 opgezet is en in 1998 geratificeerd werd, weet ik niet zo zeker of dat hard te maken is. Maar dat de documentaires zullen zeker van enige invloed zijn geweest op de perceptie van Antarctica als waardevol natuurgebied.

De hervonden liefde tussen vader en zoon mocht helaas niet al te lang duren, aangezien het noodlot op een gegeven moment toesloeg. Aan drama dus geen gebrek in L'Odyssée. Of het nog goed kwam met het huwelijk van Jacques en Simone, komt eigenlijk niet aan meer verder aan de orde. Feit is dat ze getrouwd zijn gebleven tot de dood Simone in 1990. De film toont Jacques Cousteau als een ambitieuze, vaak egocentrische patriarch. Maar ook iemand die, onder invloed van de nieuwe generatie, met zijn tijd meegaat. Of dit geschetste beeld helemaal klopt, weet ik niet. In hoeverre Philippe van doorslaggevende invloed was op de natuurbeschermer Jacques, is enigszins de vraag. De werkelijkheid zal ongetwijfeld complexer zijn geweest dan in de film naar voren komt. Zo lees ik op Wikipedia bijvoorbeeld dat Jacques zich in 1960 al actief verzette tegen het in zee dumpen van nucleair afval door de Franse overheid.

Ik vond L'Odyssée op zich wel de moeite waard. Al kwam dat wellicht vooral omdat ik het onderwerp interessant vond. Het acteerwerk is namelijk af en toe wat al te dik aangezet en het script legt het drama er vaak weinig subtiel bovenop. En mooie onderwaterbeelden zijn eigenlijk behoorlijk dun gezaaid in een film over de grondlegger van de submariene cinema. Maar voor wie in het verhaal achter de beroemdheid Jacques Cousteau geïnteresseerd is, verschaft L'Odyssée toch wel een aardige en onderhoudende introductie.