The open society revisted, waar is Karl Popper als je hem nodig hebt?

We must plan for freedom, and not only for security, if for no other reason than only freedom can make security more secure.

Het is inmiddels bijna zeventig jaar geleden dat Karl Popper The open society and its enemies publiceerde, maar zijn boek lijkt momenteel urgenter dan ooit te voren. Goed, de dreiging van marxisme en fascisme lijkt vandaag de dag minder dan in de jaren rond de Tweede Wereldoorlog en 800 pagina's polemische politieke filosofie is niet aan iedereen besteed, maar de boodschap is nog altijd actueel. 

Dat voor de meeste lezers nu waarschijnlijk al duidelijk is waar ik het over ga hebben, zegt waarschijnlijk al genoeg. Dat het tijd wordt dat we ons expliciet uitspreken tegen de groeiende drang van overheden om ons dagelijks leven in de gaten te houden. Veiligheid is wat mij betreft niks waard als ik me niet vrij kan voelen. Wat dat betreft hebben ze het in New Hampshire begrepen: Live free or die.

Popper maakt in zijn tijdloze werk duidelijk dat vrijheid voor veiligheid moet gaan. Veiligheid kan uiteindelijk niet gegarandeerd worden en de overheid moet in elk geval geen vrijheden van burgers opofferen in haar streven de veiligheid van diezelfde burgerste vergroten.
  
The claim that if you want security you must give up liberty has become a mainstay of the revolt against freedom. But nothing is less true. There is, of course, no absolute security in life. But what security can be attained depends on our own watchfulness, enforced by institutions to help us watch—i.e. by democratic institutions which are devised (using Platonic language) to enable the herd to watch, and to judge, their watch-dogs. 

Het grote probleem van de stapsgewijze toename van het mandaat van de veiligheidsdiensten is natuurlijk dat tegelijkertijd de rol van Poppers watch-dogs wordt uitgehold. Er is in de praktijk immers nauwelijks democratische controle mogelijk op veiligheidsdiensten. Wat de overheid ons ook probeert te geloven, door elke aankondiging van het uitbreiden van bevoegdheden vergezeld te laten gaan door een belofte van strengere interne controles.

Er zullen wellicht mensen zijn die bovengenoemde passage juist zien als een pleidooi voor democratische veiligheidsdiensten, maar ik zie dat niet zo. Een veiligheidsdienst staat wat mij betreft haast per definitie haaks op een open, vrije en democratische samenleving. Het is een noodzakelijk kwaad, met de nadruk op kwaad en een vraagteken achter noodzakelijk. Institutions that help us watch, zijn geen instellingen die alleen de regering informatie geven, maar juist de instellingen die ons een vrije blik op de werkelijkheid geven. De vrije pers, onafhankelijke parlementariërs, klokkenluiders, anonieme blogs op het internet.

Zodra institutions that help us watch aan banden worden gelegd door institutions that help the government watch, komt de open samenleving in gevaar. Uiteraard klinkt dan al gauw het cliché, dat je niks te vrezen hebt, als je niks te verbergen hebt, maar dat is volstrekte onzin. De onafhankelijkheid van de burger komt in gevaar zodra de overheid stelselmatig iedereen mag afluisteren. Nu is de overheid wellicht nog te vertrouwen, maar wie kan mij garanderen dat dat in de toekomst ook zo is? Niemand. Als in de toekomst een minder verlichte groepering aan de macht komt, komen zij in een gespreid bedje terecht als het gaat om de mogelijkheden tot totale controle over alle gedragingen van de eigen bevolking.

Het nieuwe hoofdkantoor van de AIVD?

Over wat er kan gebeuren als de veiligheidsdiensten te veel macht krijgen, zijn kasten vol geschiedenisboeken geschreven en zal ik nu verder niet uitweiden. Ook Big Brother uit Orwells 1984 komt regelmatig voorbij, maar ik heb dat nooit echt een goed boek gevonden. Al was het maar omdat hij excessieve burgerbewaking haast onlosmakelijk koppelt aan een over-the-top kwaadaardig totalitair regime. Wat mij betreft is het veel angstaanjagender dat een ogenschijnlijk vreedzaam regime, zoals bijvoorbeeld in Brave New World, er in het geniep allerlei duistere praktijken op na houdt, maar dat het voor de gewone burger onmogelijk is om daar weet van te krijgen. Als de democratische controle wordt afgeschaft en de  open samenleving ten grave wordt gedragen, is dat een doemscenario dat wel eens dichterbij zou kunnen zijn dan we nu denken.